تیمور پاشاتِیْمورْ پاشا، احمد بن اسماعیل بن محمد تیمور (۱۲۸۸- ۱۳۴۸ق/۱۸۷۱-۱۹۳۰م)، ادیب ، پژوهشگر و مورخ مصری. می باشد . ۱ - خاندانوی فرزند یکی از خاندانهای بزرگ مصری بود که در دوران خردسالی پدرش را از دست داد و خواهرش عایشه تیموریه (ه م) سرپرستی وی را به عهده گرفت. [۱]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۹، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۲]
المقتطف، ص ۱۲۹، زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
اصل خاندان تیموری از کردستان عراق و شهر موصل است. محمد کاشف جدّ وی، اولین کس از این خاندان بود که همراه سپاهیان محمدعلی پاشا (حاکم وقت)، به منظور جنگ با ممالیک به مصر آمد. [۳]
جندی، انور، ج۲، ص۴۶۱، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
بعدها پسر وی اسماعیل (پدر احمدتیمور) نیز مسئول دیوان اسماعیل خدیوی در مصر گردید. [۴]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۹، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
۲ - تحصیلاحمد تیمور در ابتدا با زبانهای عربی ، فرانسوی ، ترکی و تا حدودی فارسی آشنا شد؛ پس از آن وارد مدرسۀ فرانسوی مارسل در قاهره گردید. [۵]
داغر، یوسف اسعد، ج۱، ص۲، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۶۵م.
[۶]
داغر، یوسف اسعد، ج۱، ص۲۳۲، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۶۵م.
[۷]
رفاعی، محمدعلی، ج۱، ص۳۴۳، «مکتبة فریدة»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۲م، شم ۸۰.
۳ - اساتیداو سپس از محضر بزرگان علم و ادب ، بهره‌مند شد. نخستین استاد وی شیخ عبدالوهاب رضوان مخللاتی (محلاتی) و پس از او، شیخ حسن طویل و محمد محمود شنقیطی بودند که علوم عقلی و نقلی را به وی آموختند. سرای وی در آن ایام، محل تردد بزرگان علم ادب، امثال شیخ محمد عبده ، سامی بارودی و اسماعیل صبری شاعر مصری بود. تیمورپاشا همچنین با شیخ طاهر جزائری و محمد کردعلی (وزیر معارف وقت سوریه) آشنایی و پیوند داشت [۸]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۱۰-۱۱، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۹]
«احمد تیمور باشا»، المقتطف،، زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
و آشنایی خود با شیخ حسن طویل و بهره‌مندی از وی را از بزرگ‌ترین نعمتهای الٰهی برای خود به شمار می‌آورد. [۱۰]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۱۰، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۱۱]
جندی، انور، ج۱، ص۲۳، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
ارادت وی به شیخ محمد عبده به حدی بود که در مجاورت منزل او، خانه‌ای خرید تا بتواند از مصاحبت وی بیشتر بهره‌مند گردد. [۱۲]
ادمز، چارلز، ج۱، ص۲۰۶، الاسلام و التجدید فی مصر، ترجمۀ عباس محمود، دائرة‌المعارف الاسلامیه، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
۴ - مناصب دولتیاحمد تیمور از همان ابتدا عضو مجلس شیوخ در مصر گردید؛ اما پیوسته می‌کوشید راهی بیابد تا از مشغله‌های اجرایی و سیاسی دوری گزیند و همۀ عمر و توان خویش را صرف امور علمی و تحقیقاتی کند؛ از این رو، به طنز می‌گفت: من از سیاست فقط مادۀ «ساسَ یَسوسُ» را می‌شناسم که در فرهنگهای لغت خوانده‌ام [۱۳]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۲۱، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۱۴]
اثری، بهجت، ج۱، ص۳۶۳، «اعضاء المجمع العلمی، ترجمة العلامة احمد تیمور پاشا المصری»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۸م، شم ۸.
اما از سوی دیگر، همواره از عضویت در شوراهای علمی و مشارکت در امور مربوط به آن، با گشاده‌رویی استقبال می‌کرد و با طیب خاطر عضویت در مجمع علمی (= فرهنگستانِ مصر) و مجمع علمی عربی دمشق و دیگر مجامع علمی و فرهنگی آن روز را می‌پذیرفت و مدیریت دارالکتب المصریه همیشه در چاپ و نشر آثار، از راهنماییهای عالمانۀ وی استفاده می‌کرد. [۱۵]
«احمد تیمور باشا»، المقتطف، ص ۱۳۰، زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
[۱۶]
اثری، بهجت، ج۱، ص۳۶۳، «اعضاء المجمع العلمی، ترجمة العلامة احمد تیمور پاشا المصری»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۸م، شم ۸.
۵ - وسواس در نشر آثارتیمورپاشا از سرِ دقت و وسواس علمی، هیچ‌گاه در چاپ و انتشار آثار خویش شتاب به خرج نمی‌داد و پیوسته می‌کوشید افکار خویش را پختگی و گستردگی بیشتری بخشد؛ شاید به همین سبب باشد که بیشتر آثار علمی و فرهنگی او، در زمان حیاتش و توسط خود وی به چاپ نرسید [۱۷]
«احمد تیمور باشا»، المقتطف، ص ۱۳۱، زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
، بلکه پس از مرگ او از سوی انجمن نشر آثار وی (= لجنة نشرالمؤلفات التیموریه) انتشار یافتند. [۱۸]
داغر، یوسف اسعد، ج۱، ص۲۳۲، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۶۵م.
۶ - تاثیر خاندان تیموریخاندان تیموری تأثیر فراوانی در بازسازی ادب و فرهنگ عربی داشته‌اند. خواهر وی عایشه تیموریه یکی از چهره‌های برجستۀ شعر معاصر عربی و پیشوای بانوان شاعر به شمار می‌رود. خودِ او نیز مانند خواهرش، به زبانهای عربی، ترکی و فارسی شعر می‌خواند و شعر می‌سرود؛ دو فرزند وی، محمد تیمور (ه م) و محمود تیمور (ه م) در نمایشنامه‌نویسی و قصه‌نویسی عربی سرآمد بوده‌اند؛ اما از همه مهم‌تر نقش برجسته‌ای است که احمد تیمور خود در دو زمینۀ علمی و اخلاقی ایفا کرده است. پشتکار و سخت‌کوشی وی در احیای فرهنگ عربی و اسلامی از یک سو، و تواضع و سلامت شخصیت وی از دیگر سوی، همگان را شیفتۀ خود ساخته بود. زندگی وی سرشار از اقدامات بزرگ، تحقیق و پژوهش ، دفاع سرسختانه از میراث فرهنگ اسلامی و عربی بود. حتی مرگ فرزندش محمدتیمور در ۱۳۳۹ق/۱۹۲۱م، هر چند صدمۀ روحی جبران‌ناپذیری به وی وارد کرد و سلامت او را به مخاطره انداخت و وی را به انزوا کشاند، نتوانست ارادۀ او را در مسیر تلاشهای علمی سست کند. [۱۹]
جندی، انور، ج۲، ص۴۶۱-۴۶۲، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
۷ - جمع کتب کمیابتیمور پاشا از ۱۹۰۱م به گردآوری کتابهای کمیاب دست زد و هستۀ اولیۀ آنچه را که بعدها، الخزانة التیموریه نام گرفت، بنیاد نهاد. حاصل تلاشهای طاقت‌فرسای وی، فراهم کردن گنجینه‌ای عظیم، شامل ۱۵هزار عنوان کتاب در ۲۰ هزار مجلد بود که غالب آنها نسخ خطی کمیاب بودند. تیمورپاشا چنان که عادت کتاب‌دوستان و کتاب‌بازان است، فقط به گردآوری کتاب اکتفا نمی‌نکرد، بلکه در مقام دانشمندی کم‌نظیر، بیشتر این آثار را خوانده، و برای بسیاری از آنها، فهرست، شرح و تعلیق نوشته است [۲۰]
زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف،ص ۱۳۰-۱۳۱،قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
چاپ مقالات تاریخی ، علمی و تحقیقی فراوان در مجلات المؤید، الضیاء، المقتطف، الاهرام و الهلال گواهی صادق بر میزان تلاشها و دقت علمی وی است. یکی از بهترین مقالات وی، مقاله‌ای در مورد نسخ خطی کمیاب و محل نگهداری آنها ست که در ۱۹۱۹م در مجلۀ الهلال به چاپ رسید. [۲۱]
جندی، انور، ج۱، ص۲۰، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
[۲۲]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۲۵، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
چنان که از گزارش منابع برمی‌آید، کتابخانۀ بزرگ تیموریه، آسان فراهم نیامد، بلکه احمد با پرداخت هزینه‌های سنگین، تحمل مشقتهای فراوان و نوشتن چند فهرست از نسخه‌های خطی و تهیۀ راهنما برای آنها، توانست یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های شرق را پدید آورد. [۲۳]
رفاعی، محمدعلی، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۵، «مکتبة فریدة»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۲م، شم ۸۰.
[۲۴]
کردعلی، محمد، ج۱، ص۵۰۳-۵۰۴، «کرم علمی و احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۲۴م، شم (۱) ۶۴.
[۲۵]
داغر، یوسف اسعد، ج۲، ص۲۳۱-۲۳۲، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۶۵م.
[۲۶]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۲۳-۲۵، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
ارزش کار وی، نه تنها در فراوانی و حجم کتابها، که بیشتر در کیفیت استثنایی آنها جلوه‌گر است. مجموعۀ کتابخانۀ احمد تیمور در پایان عمر و بنا به وصیت خود وی، به دارالکتب المصریه اهدا گردید. [۲۷]
جندی، انور، ج۱، ص۱۹، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
دارالکتب در ۱۳۶۹ق، فهرست کاملی در ۳جلد با عنوان فهرس الخزانة التیموریة برای آن در قاهره منتشر کرد.۸ - خصوصیات اخلاقیدر کنار این سخت‌کوشی علمی و تحقیقاتی که از ویژگیهای بارز احمد تیمور بود، خصوصیات اخلاقی وی نیز زبانزد خاص و عام بود. فرزندش محمود تیمور، از رفتار و کردار و شیوه‌های تربیتی وی با عنوان «درسٌ لا اَنساه» یاد می‌کند (تیمور، «س»). در آن زمان که فضای تربیتی حاکم بر جهان و به ویژه اوضاع حاکم بر کشورهای شرقی از جمله عربی، خواه در خانواده و خواه در نهاد‌های آموزشی، شیوه‌ای آمرانه و مبتنی بر تحکم بود، وی در تربیت فرزندان خویش، بسیار آزاد اندیش بود. در ۱۹۰۰م که تنها ۲۹ سال داشت، همسرش وفات یافت؛ اما وی از بیم آن‌که فرزندانش مورد بی‌مهری قرار گیرند، از ازدواج مجدد خودداری کرد و بدین‌سان، عشق خالصانۀ خود نسبت به فرزندان را آشکار ساخت. [۲۸]
زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف،ص۱۳۲، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷.
همۀ کسانی که از دور و نزدیک با تیمورپاشا معاشرت داشته‌اند، او را سرمشق اخلاق و مجسمۀ فضایل و کمالات انسانی به شمار می‌آورند. صداقت ، وقار ، حلم و بردباری ، غیرت دفاع از دین و فرهنگ، دقت و وسواس علمی و تلاش در راه احیای میراث گذشتۀ اسلامی‌عربی، و نیز اقداماتی در زمینۀ امور خیریه و نکته‌های بسیار دیگر از ویژگیهای اخلاقی بارز وی بوده است [۲۹]
جندی، انور، ج۲، ص۴۶۱، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
زرکلی، «احمد تیمور باشا»؛. [۳۰]
کردعلی، محمد، ج۱، ص۵۰۳، «کرم علمی و احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۲۴م، شم (۱) ۶۴.
[۳۱]
جندی، انور، ج۱، ص۲۲، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م.
[۳۲]
شیبانی، محمد، ج۱، ص۲۵، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
انستاس کرملی [۳۳]
کرملی، انستاس ماری، ج۱، ص۴۸۳، «احمد باشا تیمور»، لغة العرب، ۱۹۳۰م، س ۸، شم ۷.
کشیش اهل بغداد که دیرزمانی با احمد تیمور مکاتبه داشته، از دور شیفتۀ اخلاق والا و بزرگ‌منشی وی شده بود و چون او را نخستین بار در قاهره دید، ارادتش افزایش یافت و چنین گفت: با بسیاری از علما و ادبا و فضلای شرق و غرب معاشرت داشته‌ام، اما ندیده‌ام که فرهیختگی و فضایل اخلاقی و استعدادهای طبیعی در وجود کسی، همچون تیمورپاشا، جمع شده باشد. در وصف وی، شاید جمله‌ای که رفاعی [۳۴]
رفاعی، محمدعلی، ج۱، ص۳۴۲، «مکتبة فریدة»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۲م، شم ۸۰.
دربارۀ او و کتابخانه‌اش آورده، اوج همۀ ستایشهایی باشد که در حق او ابراز کرده‌اند: «مکتبة فریدة و صاحبها فرید» (کتابخانه‌ای بی‌نظیر، و متعلق به شخصی بی‌بدیل است).۹ - آثارآثار: تألیفات وی را نمی‌توان در رشته و یا موضوع خاصی محدود کرد؛ با این همه، می‌توان گفت: وی بیشتر به جمع‌آوری آثار پراکنده، به خصوص در زمینۀ امثال و حکم، و شروح احوال پرداخته، و به تصحیح متون کهن رغبت بیشتری داشته است. ۹.۱ - آثار چاپیالفـ چاپی: الآثار النبویة، ۱۹۵۵ و ۲۰۰۱م؛ ابوالعلاء المعری، نسبه و اخباره، شعره، معتقده، ۱۹۴۰م؛ اسرار العربیة، ۱۹۵۴م؛ اعلام‌الفکر الاسلامی فی‌العصرالحدیث، ۱۹۶۷م؛ اعلام المهندسین فی الاسلام، ۱۹۵۷م و ۲۰۰۱م؛ الامثال العامیة، مشروحة و مرتبة حسب الحرف الاول من المثل، ۱۹۴۹م، ۱۹۷۰م؛ الامثال العالمیة و اعجام الاعلام، ۱۹۴۹م؛ اوهام شعراء العرب فی المعانی، ۱۹۵۰م و ۲۰۰۱م؛ البرقیات للرسالة و المقالة، ۱۹۶۷م؛ تاریخ الاسرة التیموریة؛ تاریخ العَلَم العثمانی؛ تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر، ۱۹۴۰م و ۲۰۰۱م؛ تراجم المهندسین (چاپ شده در مجلة الهندسة)؛ التذکرة التیموریه (معجم الفوائد و نوادر المسائل)، ۱۹۵۳م؛ تصحیح القاموس المحیط، ۱۳۴۳ق؛ تصحیح لسان العرب، در دو مجلد، جلد اول ۱۳۳۴ق، جلد دوم ۱۳۴۳ق و ۲۰۰۱م؛ التصویر عندالعرب، به کوشش زکی محمد حسن، ۱۹۴۲م؛ ثنائیات الطفو و الغرق، ۱۹۹۱م؛ الحب و الجمال عند العرب، ۱۹۶۴م؛ الحروب الصلیبیة، ۱۹۳۰م؛ خیال الظل و اللعب و التماثیل المصورة عندالعرب، ۱۹۵۷م؛ الرتب و الالقاب (رسالة لغویة)، دمشق، ۱۹۱۹م و ۱۹۵۰م؛ رسائل احمد تیمور الی الاب انستاس ماری الکرملی، به کوشش کورکیس عواد و میخائیل عواد، بغداد، ۱۹۴۷م؛ دراسة فی الانتخاب الوراثی فی ماشیة اللبن؛ الرسائل المتبادلة بین الکرملی و تیمور، به کوشش کورکیس عواد و میخائیل عواد، بغداد، ۱۹۷۴م؛ السماع و القیاس (رسالة)، ۱۹۵۵م؛ ضبط الاعلام، ۱۹۴۷م و ۲۰۰۱م؛ علی بن ابی‌طالب (ع)، ۱۹۵۸م؛ عیوب المنطق و محاسنه من ثمار ما قرأت، ۱۹۷۷م؛ فهرس کتاب الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م؛ قبر الامام السیوطی و تحقیق موضعه، ۱۹۲۶م؛ الکنایات العامیة، ۱۹۷۰م؛ لعب العرب، ۱۹۴۸م؛ لمحات العرب، ۱۹۷۳م؛ لهجات العرب، به کوشش ابراهیم مدکور، ۱۹۷۳م؛ المختار من المخطوطات العربیة فی الآستانة، به کوشش صلاح‌الدین منجد ، بیروت ، ۱۹۶۸م؛ مختارات احمد تیمور: طرائف من روائع الادب العربی، ۱۹۵۶م؛ المذاهب الفقهیة الاربعة، ۱۹۶۹م؛ [۳۵]
تیمور پاشا، احمد، تراجم اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، ۲۰۰۱م.
الموسوعة التیموریة من کنوز العرب فی اللغة و الفن و الادب، ۱۹۶۱م؛ الموسیقی و الغناء عند العرب، ۱۹۶۳م؛ المهندسون فی العصر الاسلامی، ۱۹۷۹م؛ نشر رسالة رشیدالدین الوطواط؛ نظرة تاریخیة فی حدوث المذاهب الفقهیة الاربعة، ۱۹۲۵م و ۲۰۰۱م؛ نوادر المخطوطات العربیة و اماکن وجودها، بیروت، ۱۹۸۰م؛ الیزیدیة و منشأ نحلتهم، ۱۹۲۸م و ۲۰۰۱م.۹.۲ - آثار خطیبـ خطی: ابیات المعانی و العادات؛ الالفاظ العامیة المصریة؛ ذیل تاریخ الجبرتی؛ ذیل طبقات الاطباء؛ فهرس لخزانة الادب للبغدادی؛ قاموس الکلمات العامیة (در ۶ جلد)؛ مفتاح الخزانة؛ معجم اللغة العامیة؛ معجم الفوائد؛ المنتخبات فی الشعر العربی؛ نقد القسم التاریخی من دائرة معارف فرید وجدی [۳۶]
تیمور پاشا، احمد، ج۱، ص۱۶۳، تراجم اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، ۲۰۰۱م.
زرکلی، «احمد تیمور باشا»، الاعلام، ج۱، ص۱۰۰؛. [۳۷]
تیمور پاشا، احمد، ج۱، ص۱۳۱، تراجم اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، ۲۰۰۱م.
۱۰ - فهرست منابع۱) آل‌جندی، ادهم، اعلام الادب و الفن، دمشق، ۱۹۵۸م؛ ۲) اثری، بهجت، «اعضاء المجمع العلمی، ترجمة العلامة احمد تیمور پاشا المصری»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۸م، شم ۸؛ ۳) ادمز، چارلز، الاسلام و التجدید فی مصر، ترجمۀ عباس محمود، دائرة‌المعارف الاسلامیه، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م؛ ۴) تیمور، محمود، «درس لا انساه»، همراه الامثال العامیۀ تیمورپاشا، قاهره، ۱۹۷۰م؛ ۵) تیمور پاشا، احمد، تراجم اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، ۲۰۰۱م؛ ۶) جندی، انور، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، ۱۹۶۸م؛ ۷) داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۶۵م؛ ۸) رفاعی، محمدعلی، «مکتبة فریدة»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۲م، شم ۸۰؛ ۹) زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۳۰م، شم ۷۷؛ ۱۰) زرکلی، «احمد تیمور باشا»، اعلام؛ ۱۱) شیبانی، محمد، ترجمه احمد تیمور باشا، کویت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م؛ ۱۲) کردعلی، محمد، «کرم علمی و احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، ۱۹۲۴م، شم (۱) ۶۴؛ ۱۳) کرملی، انستاس ماری، «احمد باشا تیمور»، لغة العرب، ۱۹۳۰م، س ۸، شم ۷؛ ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیمور پاشا»، شماره جلد ۱۶،صفحه۶۲۴۵. |